Czy grozi Ci wypalenie zawodowe?

Hanna Kopeć

Pracodawcy cenią wysoką motywację, zaangażowanie, aktywność i odpowiedzialność pracownika. W ich ocenie taka postawa gwarantuje efektywność. Okazuje się jednak, że osoby oddane swojej pracy, silnie utożsamiające się z organizacją i wyróżniające wysoko rozwiniętą potrzebą osiągnięć są bardziej podatne na zjawisko wypalenia zawodowego.

Czym jest wypalenie zawodowe?

Wypalenie zawodowe to odpowiedź organizmu na długotrwały stres, którego źródłem jest praca. Może być ono reakcją na przeciążenie obowiązkami, zbyt odpowiedzialne i trudne zadania lub wyczerpującą, nudną i monotonną pracę. Chociaż wypalenie zawodowe odnosi się przede wszystkim do funkcjonowania w środowisku zawodowym, ma jednak ogromny wpływ na jakość całego naszego życia.

Wypalenie może pojawić się na każdym etapie egzystencji. Badacze zajmujący się tym zagadnieniem nie dostrzegają korelacji między wiekiem pracownika a występowaniem zjawiska wypalenia zawodowego. Pojawia się ono coraz częściej i dotyka zarówno osoby młode, dopiero wchodzące na rynek pracy, jak i dojrzałych pracowników o ugruntowanych doświadczeniach i wypracowanej pozycji zawodowej.

Jakie są symptomy wypalenia zawodowego?

U osób doświadczających wypalenia zawodowego najczęściej obserwuje się:

• Wyczerpanie emocjonalne i psychofizyczne, które pojawia się na skutek psychicznego przemęczenia lub przeciążenia. Objawia się ono narastającym, długotrwałym i nieprzemijającym uczuciem zmęczenia oraz zniechęcenia. Stanowi temu mogą towarzyszyć stwierdzenia typu: „nic mi się nie chce”, „to wszystko nie ma sensu”.
• Depersonalizację przejawiającą się tendencją do nadmiernego dystansowania się wobec problemów zawodowych i deprecjonowania innych osób (współpracowników, podwładnych, klientów), niechęcią do kontaktów interpersonalnych, konfliktowością i problemami z komunikacją interpersonalną.
• Obniżone poczucie wartości dokonań osobistych, oznaczające brak zadowolenia z osiąganych w pracy wyników oraz subiektywne odczucie braku sukcesu.

Rys. Symptomy wypalenia zawodowego

 

Komu zagraża?

Ryzyko wypalenia zawodowego jest większe w przypadku osób zajmujących stanowiska wiążące się z częstym występowaniem sytuacji stresujących, np. związanych z pełnieniem funkcji menedżerskich. Z drugiej strony obecnie uważa się, że większość miejsc pracy ma charakter stresogenny, dlatego wypalenie może rozwinąć się u pracowników na wszystkich stanowiskach. Nierzadko dotyka osób, które mają w pracy intensywny kontakt z innymi ludźmi, np. handlowców, pracowników zajmujących się obsługą klienta, trenerów, konsultantów, nauczycieli, pielęgniarek czy policjantów.

Przyczynami wypalenia zawodowego mogą być także predyspozycje osobowościowe i wyznawane wartości, czyli tzw. czynniki wewnętrzne. Zagrożeni wystąpieniem tego zjawiska są zwłaszcza pracownicy, którzy stawiają sobie ambitne cele zawodowe i mają wysokie oczekiwania wobec pracy. Sama praca stanowi w ich życiu istotną wartość, identyfikują się z nią i pragną czerpać z niej poczucie sensu własnej egzystencji. Freudenberger – twórca pojęcia wypalenia zawodowego - opisuje takie osoby następująco: „początkowo wchodzą one na rynek pracy pełne dobrych intencji i nadziei, idealistyczne i nieco naiwne. Dają z siebie wszystko i jeszcze więcej, w celu osiągnięcia upragnionego dobrego mniemania o sobie”. Do wewnętrznych czynników zwiększających ryzyko wypalenia zawodowego zalicza się także towarzyszącą wysokim ambicjom niezbyt racjonalną i mało realistyczną ocenę rzeczywistości oraz niski poziom autonomii i skłonność do perfekcjonizmu. Wypalenie zawodowe to także powszechna przypadłość pracoholików.

Trzecia grupa czynników sprzyjających wypaleniu jest związana z otoczeniem zawodowym i wysokim poziomem stresu w miejscu pracy. Należą do nich: przeciążenie pracą, brak możliwości podejmowania autonomicznych decyzji, nadmierna biurokracja, nieadekwatne wynagrodzenie, brak różnego rodzaju nagród, a przede wszystkim brak wsparcia społecznego oraz złe relacje interpersonalne w środowisku zawodowym.

 Rys. Czynniki sprzyjające wypaleniu zawodowemu

Wypalenie zawodowe na różnych etapach życia zawodowego

Najczęstszymi przyczynami wypalenia zawodowego jest przeciążenie pracą, zwłaszcza w powiązaniu z dodatkowymi obowiązkami wykonywanymi w domu oraz praca pod presją czasu i wysoki poziom trudności wykonywanych zadań. Tendencja do poświęcania się pracy czy podejmowania się wielu obowiązków jest zjawiskiem bardzo powszechnym, szczególnie w tzw. pokoleniu X, charakteryzującym się postawą związaną z wysokim poświęcaniem się pracy. Jej źródeł można między innymi upatrywać w wysokim poziomie bezrobocia, zagrożeniu utratą pracy i dyskryminacji osób dojrzałych na rynku pracy, ale także potrzebami związanymi z uzyskiwaniem coraz wyższego wynagrodzenia czy podnoszenia statusu społecznego. Lęk przed bezrobociem skłania niektóre osoby do podejmowania pracy ponad siły i nadmiernego eksploatowania siebie, co jest prostą drogą do wypalenia zawodowego. W różnych etapach życia zawodowego doświadcza się różnego rodzaju trudności. Na początku kariery może to być trudność ze zdefiniowaniem swojej drogi zawodowej i decyzji jaką pracę chcemy wykonywać. Po podjęciu pierwszej pracy rozczarowanie wynikające z niedopasowania oczekiwań do realiów zawodowych. W późniejszym etapie większość osób przechodzi tzw. kryzys środka życia, dla którego charakterystyczne jest doświadczanie okresowego rozczarowania własnym życiem i osiągnięciami, przyjmujący postać tzw. wypalenia egzystencjalnego.
Z drugiej strony, osoby na etapie średniej dorosłości osiągają często najwyższy poziom satysfakcji zawodowej. Jest to okres ugruntowania kariery, utrwalenia wysokiej pozycji w pracy. To właśnie wtedy pracownicy zajmują najbardziej eksponowane stanowiska, wykonują odpowiedzialne zadania i odnoszą najwięcej sukcesów. Nierzadko pełnią w środowisku pracy rolę autorytetu, mentora, cieszą się opinią bardzo dobrych pracowników, którzy potrafią realizować skomplikowane zadania, mają doświadczenia i szeroką wiedzę. Jest to etap wywierania największego wpływu na otoczenie i pełnienia znaczących ról społecznych. W związku z tym, że pozycja zawodowa jest już ugruntowana, mniejsze znaczenie ma poziom ambicji i potrzeba osiągnięć. Towarzyszy temu bardziej stabilna i realna samoocena. Na tym etapie życia zawodowego człowiek jest w mniejszym stopniu zależny od wpływów społecznych i działania czynników zewnętrznych, gdyż jego tożsamość zawodowa jest już zbudowana. Zgodnie z koncepcją rozwoju psychospołecznego E. Eriksona na etapie średniej dorosłości następuje dużo większe zainteresowanie własnym wnętrzem. Jest to z jednej strony etap osiągania „poczucia mistrzostwa” na poziomie zawodowym, ale też budowania świadomości, że większość najważniejszych osiągnięć zawodowych ma się już za sobą. Wszystko to sprawia, że w przypadku osób z dłuższym doświadczeniem zawodowym o pojawieniu się zjawiska wypalenia zawodowego znacznie rzadziej decydują czynniki oparte na predyspozycjach osobowościowych. Częściej jest ono związane z rodzajem wykonywanych obowiązków i warunkami otoczenia zawodowego.
Natomiast pokolenia Y i Z są dużo bardziej zainteresowane osiąganiem równowagi między życiem zawodowym a prywatnym. Praca ma dla nich zupełnie inne znaczenie niż dla pokolenia X. Ważne jest zapewnienie sobie możliwości realizowania hobby, komfortu życia, czasu na spełnianie zainteresowań pozazawodowych. Praca służy temu, aby można było wygodnie i przyjemnie żyć. Nie są skłonni poświęcać więcej niż 8 godzin dziennie na pracę. Taka postawa pozwala na budowanie dystansu wobec obciążeń i problemów zawodowych, dlatego można wnioskować, że mniejszy wpływ na wypalenie w tej grupie będą miały czynniki osobowościowe oraz środowisko pracy związane z przeciążeniem zadaniami, większy natomiast rodzaj wykonywanych zadań.

Jak sobie radzić z wypaleniem zawodowym?

Istnieją różne sposoby zapobiegania wypaleniu zawodowemu oraz postępowania w przypadku zaistnienia tego zjawiska:

• Bardzo ważne jest wykonywanie pracy zgodnej ze zdobytą wiedzą, umiejętnościami, kwalifikacjami i predyspozycjami oraz stawianie sobie realnych celów zawodowych, czerpanie satysfakcji z wszelkich, nawet najmniejszych sukcesów i dokonań.
• Dbałość o wypoczynek w trakcie dnia pracy oraz po jego zakończeniu. Wypalenie zawodowe dużo częściej pojawia się u osób, które pracują ponad 40 godzin w tygodniu, przynoszą pracę do domu i nawet w czasie wolnym nie przestają o niej myśleć i mówić.
• Rozwijanie swoich pasji i zainteresowań, zapewnienie sobie czasu na zajęcia, które sprawiają dużo satysfakcji i są źródłem energii emocjonalnej oraz psychicznej.
• Na każdym etapie rozwoju człowieka istotny jest ciągły wysiłek, którego celem jest rozwijanie osobowości, budowanie adekwatnej samooceny i obiektywnej oceny rzeczywistości. Nie mniej ważne jest ciągłe rozwijanie umiejętności interpersonalnych, komunikacyjnych, jak też utrzymywanie kontroli nad doświadczanym stanem emocjonalnym.
• Przydatne będzie gromadzenie i rozwijanie zasobów związanych z umiejętnością radzenia sobie ze stresem. Dzięki nim możliwe staje się postrzeganie sytuacji trudnych jako wyzwań, a nie jako zagrożeń czy strat.
• Nie można zapominać również o utrzymywaniu bliskich relacji z innymi ludźmi oraz zapewnieniu sobie możliwości uzyskiwania wsparcia społecznego i pomocy.

Po stronie pracodawcy bardzo ważna jest dbałość o:

• dopasowanie zadań do kompetencji oraz czasowych możliwości pracowników,
• adekwatne wynagradzanie za pracę,
• docenianie, chwalenie i podkreślanie osiągnięć pracowników,
• umożliwienie adekwatnego poziomu samodzielności oraz decyzyjności,
• zapewnienie przyjaznego i otwartego środowiska pracy.

Literatura:

T. Pasikowski, Stres i zdrowie. Podejście salutogenetyczne. Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 2000.
H. Sęk (red.), Wypalenie zawodowe: przyczyny i zapobieganie. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012.
B. Ziółkowska, Środkowy okres dorosłości. Jak rozpoznać ryzyko i jak pomagać. (w:) Psychologiczne portrety człowieka. Praktyczna psychologia rozwojowa, (pod red.) A. Brzezińska, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005.
H. Bee, Psychologia rozwoju człowieka, Poznań 2004.
E. Erikson, Tożsamość a cykl życia, Poznań 2004.